Kiedy można żądać ustalenia istnienia stosunku pracy?
Nie każdy zatrudniony jest pracownikiem i nie każda „praca” musi być wykonywana w oparciu o umowę o pracę. Dopuszczalne jest wykonywanie pracy na podstawie innego rodzaju umowy tzw. umowy cywilnoprawnej. Najpopularniejsze tego typu umowy to umowa zlecenia i umowa o dzieło. Nieco rzadziej można spotkać się z umową agencyjną czy umową o świadczenie usług.
Cechą wspólną tych wszystkich umów jest to, że nie mają do nich zastosowania przepisy prawa pracy (np. dotyczące urlopu, minimalnego wynagrodzenia za pracę, a także przepisy przewidujące ochronę przed wypowiedzeniem umowy o pracę.) Wyjątkiem są przepisy z zakresu bhp, które obowiązują także osoby zatrudnione na innej podstawie niż umowa o pracę.
Można wskazać wiele przykładów, w których zawarcie np. umowy zlecenia zamiast umowy o pracę jest zupełnie uzasadnione. Problemem są jednak sytuację, w których – z różnych względów – strony (a najczęściej pracodawcy) próbują ukryć faktycznie łączący ich stosunek pracy pod pozorem zawarcia umowy cywilnoprawnej. W takich przypadkach pokrzywdzony pracownik może dochodzić ustalenia istnienia stosunku pracy.
- Jakie są podstawowe cechy stosunku pracy
- Czy pracownikowi opłaca się dochodzić ustalenia istnienia stosunku pracy
Cechy stosunku pracy – czyli kiedy mamy do czynienia z zawarciem stosunku pracy
Nie od dziś wiadomo, że papier przyjmie wszystko. Dlatego w sporach o ustalenie istnienia stosunku pracy decydujące znaczenie zawsze mają rzeczywiste ustalenia stron, a nie treść spisanej pomiędzy nimi umowy.
Należy jednak pamiętać, że przy rozstrzyganiu bardziej skomplikowanych i niejednoznacznych spraw sąd będzie brał pod uwagę – jako jeden z kilku elementów – i treść umowy i wolę towarzyszącą stronom przy zawieraniu umowy.
Jeśli w sprawie sądowej pracownik udowodni, że zawarta przez niego umowa miała wszystkie lub większość cech umowy o pracę, sąd powinien wydać wyrok, w którym ustali, że pomimo podpisania umowy zlecenia czy o dzieło, strony w rzeczywistości łączyła umowa o pracę.
Można wyróżnić co najmniej kilka cech umowy o pracę.
Pierwszą z nich jest podporządkowanie pracownika przy wykonywaniu określone pracy na pracodawcy. Jeśli takie podporządkowanie istnieje mówi się wówczas o pracy „pod kierownictwem pracodawcy”. Oznacza ona możliwość wydawania pracownikowi wiążących go poleceń, które precyzują czas, miejsce i sposób wykonywania pracy. Podporządkowanie pracownika oznacza także jego stałe pozostawanie do dyspozycji pracodawcy, a także kontrolowanie wyników pracy pracownika.
Brak możliwości wyznaczenia zastępcy jest drugą cechą stosunku pracy. Za ustaleniem istnienia umowy o pracę może przemawiać uzgodnienie obowiązku osobistego świadczenia pracy przez pracownika.
Dla umowy o pracę charakterystyczne jest także to, że wszystkie czynności pracownika dokonywane są na ryzyko pracodawcy. Chodzi przy tym nie tylko o ryzyko ekonomicznego powodzenia przedsięwzięcia, ale również o to, że to pracownik nie ponosi konsekwencji nieusprawiedliwionej nieobecności (np. ze względu na chorobę) i niezawinionego przestoju (np. otrzymuje wynagrodzenie w wypadku, gdy na skutek awarii praca linii produkcyjnej ulega zatrzymaniu).
Istotną cechą stosunku pracy jest jego odpłatność. Z tytułu realizacji umowy o prace pracownikowi przysługuje wynagrodzenie. W praktyce ta cecha występuje w przypadku prawie każdej umowy czy to o pracę, czy cywilnoprawnej, dlatego w procesie sądowym ma ona marginalne znaczenie. Należy jednak mieć na uwadze, że jeśli strony umówiły się na „pracę” bez wynagrodzenia, to nie możemy mieć do czynienia z umową o pracę.
Czasem można się spotkać ze stanowiskiem, że dla umowy o pracę charakterystyczne jest świadczenie pracy w codziennych i stałych odstępach czasu. Np. codziennie od 9 do 17. Nie jest to cecha rozstrzygająca, ale z reguły takie właśnie sztywne ramy czasowe przemawiają za tym, że sporny stosunek prawny uznać za umowę o pracę.
Rzadziej mówi się o takich charakterystycznych cechach stosunku pracy jak wykonywanie pracy w zespole (w strukturze) pracodawcy, korzystanie ze sprzętu pracodawcy, wykonywanie pracy w siedzibie pracodawcy na zorganizowanym miejscu pracy, czy uzyskiwanie wynagrodzenia o stałej wysokości. Pomimo, że Sąd Najwyższy wyraźnie w kilku orzeczeniach wskazywał, że powyższe okoliczności też mogą świadczyć o istnieniu pomiędzy stronami stosunku pracy, sądy pracy i występujące przed nimi strony rzadko się na nie powołują – a to błąd.
Warto też powiedzieć, że jest kilka elementów, które mogą dyskwalifikować istnienie stosunku pracy np. konieczność odpracowywania urlopu.
Dlaczego warto dochodzić ustalenia istnienia umowy o pracę?
Tyle ile jest powodów, dla których pracodawcy decydują się ukryć umowę o pracę pod płaszczykiem innej umowy, tyle samo jest powodów, dla których pracownikowi opłaca się dochodzić ustalenia istnienia stosunku pracy.
Ktoś zatrudniony w oparciu o umowę o dzieło ma interes wykazać, że faktycznie łączyła go z pracodawcą umowa o pracę ze względu na swoje uprawnienia rentalno – emerytale. Przypomnę, że umowa o dzieło nie jest oskładkowana.
Ktoś, z kim pracodawca bez powodu rozwiązał umowę zlecenia lub inną umowę cywilnoprawną, może żądać ustalenia istnienia stosunku pracy po to, żeby uzyskać od tego pracodawcy odszkodowanie z tytułu bezprawnego rozwiązania umowy o pracę lub możliwość powrotu do pracy.
Często ustalenie istnienia stosunku pracy może powodować powstanie po stronie pracownika konkretnych wymiernych roszczeń finansowych np. wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych, ekwiwalentu za niewykorzystany urlop, odprawy z tytułu zwolnień grupowych czy odszkodowania z tytułu rozwiązania umowy o pracę z naruszeniem przepisów prawa pracy.
